LUBARTOW DAWNIEJ

Do rozbiorów
Lubartów leżący w południowo-wschodniej części Polski w województwie lubelskim, na Wysoczyźnie Lubartowskiej zaliczanej do Niziny Południowopodlaskiej. Jego historia sięga połowy XVI w., kiedy to 29 V 1543 r. Piotr Firlej z Dąbrowicy, wojewoda lubelski, otrzymał od króla Zygmunta I Starego przywilej zezwalający na założenie „na surowym korzeniu” miasta Lewartowa, nazwanego tak od herbu Firlejów – Lewart.
Miasto powstało na gruntach dwóch dziedzicznych wsi Piotra Firleja, tj. Łucki i Szczekarkowa. Przywilej królewski lokował miasto na prawie magdeburskim (teutońskim). Na mocy przywileju mieszczanie lubartowscy zostali uwolnieni spod jurysdykcji sądów kasztelańskich, wojewodów i starostów na rzecz wprowadzenia sądownictwa własnego opartego na przepisach prawa magdeburskiego oraz posiadanie własnych władz administracyjnych. Byli także zwolnieni na okres 12 lat z płacenia podatków na rzecz państwa, z wyjątkiem czopowego. Z przywilejem lokacyjnym Piotr Firlej z Dąbrowicy 25 VIII 1543 r. określił i nadał prawa mieszkańcom Lewartowa.

Przywilej lokacyjny nie informuje o obszarze gruntu przeznaczonego przez fundatora pod budowę nowej osady miejskiej ani też o układzie miasta. Zapewne jednak rozległość miasta nie różniła się wiele od późniejszego Lubartowa, a jego rozplanowanie przestrzenne było podobne do innych miast lokowanych na prawie magdeburskim. Centrum miasta stanowił rynek, od którego wychodziły cztery główne ulice skierowane w cztery strony świata: ulica Lubelska, ku Kamionce, Zatylna, Poboczna, Krzywe Koło oraz Pastewnikowa. Wzmianka z 1557 r. w księgach miasta Lubartowa informuje o ratuszu miejskim wzniesionym z funduszy dziedzica, w którym najprawdopodobniej mieściło się także więzienie. Na rynku stał również pręgierz. W północnej części miasta Piotr Firlej wybudował dwór mieszkalny otoczony ogrodem, a w niedalekiej odległości od niego kościół drewniany pod wezwaniem św. Piotra Apostoła.

W początkowym okresie istnienia miasta osadnicy rekrutowali się przede wszystkim spośród ludności miejscowej, w tym głównie rzemieślników i kupców z sąsiednich miast, drobnej okolicznej szlachty, a nawet zbiegłych chłopów pańszczyźnianych. Cudzoziemcy – Niemcy, Holendrzy i sporadycznie Francuzi – zaczęli napływać do miasta w drugiej połowie XVI w. Byli oni wykwalifikowanymi rzemieślnikami oraz znawcami hodowli bydła i swoją obecnością przyczyniali się do rozwoju kultury materialnej miasta. Mikołaj Firlej, syn Piotra, 21 IX 1575 r. wydał przywilej, w którym, jako właściciel miasta, wszystkim przybyszom z obcych krajów zapewniał wolość wyznania i rządzenia się wg prawa własnego kraju oraz gwarantował im swobodny powrót do ojczyzny.

Organami władzy miejskiej od początku założenia miasta był burmistrz z radą (proconsul cum consulibus) oraz wójt (advocatus) i jego zastępca (viceadvocatu) z siedmioma ławnikami przysięgłymi (scabini). Oba te organy występowały jako urząd wójtowsko-radziecki, przy czym wymiar sprawiedliwości w przeważającej mierze należał do wójta i ławników, gdyż to wójt częściej odbywał posiedzenia sądowe niż burmistrz. Zawsze jednak wójt rozpoczynał posiedzenia sądowe w imieniu swoim i burmistrza z radą. Na burmistrzu i radzie spoczywały natomiast sprawy administracyjne – ściąganie podatków i kar pieniężnych, on też sprawował pieczę nad skrzynią miejską i pieczęciami. Lubartów był jednak miastem prywatnym i pomimo wszystkich korzyści płynących z lokacji na prawie magdeburskim ostateczną i decydującą instancją w zakresie prawodawstwa, administracji i sądownictwa był właściciel miasta. Zgodnie z założeniami przywileju lokacyjnego, wójta sądził bowiem dziedzic miasta lub jego zastępca. Dziedzic miał ponadto prawo ingerowania w wewnętrzne sprawy miasta, uczestnictwa w wyborach, a członkowie ławy i rady byli najczęściej przez niego mianowani. Urzędnikiem miejskim był też pisarz miejski (notarius ublicus civilis), który prowadził księgi wpisów spraw sądowych miejskich oraz spisywał akty ostatniej woli. Mikołaj Firlej w 1556 r. wydał zarządzenie, aby księgi miejskie prowadzone były wyłącznie w języku polskim – zarządzenie to na stałe wprowadziło język polski do kancelarii Lubartowa w okresie staropolskim.

Po śmierci w 1553 r. Piotra Firleja dziedzicem Lewartowa został jego syn Mikołaj – kalwin, wódz innowierców małopolskich, za którego czasów miasto stało się sławnym ośrodkiem różnowierczym. Mikołaj Firlej, jako wyznawca nauki kalwińskiej, istniejący w Lewartowie od 1549 r. drewniany kościół katolicki zamienił na zbór kalwiński. Katolicy byli zatem zmuszeni do uczęszczania na nabożeństwa do pobliskiej wsi Łucka, gdzie znajdowała się kaplica pełniąca funkcję kościoła parafialnego. W następnych latach napływ różnowierców do miasta był coraz większy i to nie tylko kalwinów, ale również arian i luteran, którzy w większości byli cudzoziemcami. W 1580 r. w Lewartowie odbył się wielki synod z udziałem arian i kalwinów. Jego inicjatorem był Mikołaj Firlej, który widząc osłabienie ruchu reformacyjnego w wyniku m.in. walk między różnymi obozami, dążył do pogodzenia obu zborów. W dniach 13 i 14 I 1592 r. kościół w Lewartowie był natomiast miejscem dysputy jezuitów lubelskich z kalwinami i arianami, w której udział wzięli wybitni przedstawiciele tych wyznań: arianin Wojciech z Kalisza, kalwini: Grzegorz Jankowski i Franciszek Jezierski oraz jezuici: Adrian Radzimiński, Marcin Łaszcz oraz Jakub Szafarzyński. Zasługą Mikołaja Firleja było także utworzenie w 1580 r. w Lewartowie stojącego na bardzo wysokim poziomie gimnazjum kalwińskiego z humanistycznym programem nauczania. Jego pierwszym rektorem był Szymon Seidler, a następnie Samuel Wolf oraz Stanisław Petrycjusz.

Za czasów Mikołaja Firleja Lewartów przeżywał okres swojego największego rozkwitu. Poza inicjatywami związanymi z uczynieniem z miasta znaczącego ośrodka różnowierczego, dziedzic dbał o materialny rozwój miasta. W rynku wzniósł kamienice, z Holandii, Flandrii i Niemiec sprowadził rzemieślników i hodowców bydła, a w 1580 r. wydał przywilej powołujący cech zbiorowy szewców, krawców, kuśnierzy i tkaczy.

Po Mikołaju Firleju właścicielką Lewartowa od 1593 r. była Elżbieta – żona Mikołaja Kazimierskiego, jedna z czterech córek Mikołaja. Mikołaj Kazimierski był arianinem, w związku z czym założył w Lewartowie zbór ariański oraz przekształcił szkolę kalwińską w ariańską. Szkoła ta była jedną ze znaczniejszych uczelni różnowierczych w ówczesnej Polsce, do której przybywała młodzież z całego kraju. Jej organizatorem i rektorem był Wojciech z Kalisza, absolwent Akademii Krakowskiej, który przeprowadził w gimnazjum ariańskim reformę szkolnictwa opartą na założeniach humanizmu. Szkoła istniała w latach 1588 -1598.

W 1598 r. miasto przeszło w ręce pięciu synów Kazimierkiego, których opiekunem był Jan Firlej, podskarbi koronny. W 1609 r. dziedzicem miasta został Piotr Kazimierski, w 1617 r. Tomasz, a w 1622 r. Mikołaj. Od 1626 r. miasto stanowiło własność księcia Janusza Zasławskiego, wojewody lubelskiego.

Okres wojen szwedzkich, poczynając od przejścia w 1656 r. przez miasto części oddziałów Stefana Czarnieckiego i wiążącego się z tym ograbienia i zniszczenia Lewartowa przez podążające za nim wojska szwedzkie, zaznaczył się ogromnymi zniszczeniami zabudowań, upadkiem przemysłu i handlu oraz drastycznym spadkiem liczby ludności. Upadek miasta trwał kilkadziesiąt lat. W tym okresie Lewartów przechodził kolejno w ręce różnych rodów magnackich: wspomnianych Zasławskich, następnie Wiśniowieckich i Lubomirskich, a od 1739 r. Sanguszków. Z osobą Pawła Karola Sanguszki, który odziedziczył dobra lewartowskie po śmierci żony Marianny Lubomirskiej, córki Józefa Lubomirskiego, wiąże się ponowny rozkwit miasta. Paweł Karol Sanguszko postanowił uczynić z Lewartowa swą główną siedzibę, w związku z czym czynił starania o podniesienie go z upadku, m.in. przez zachęcanie mieszkańców do prowadzeniu handlu i rzemiosła. W tym celu w 1739 r. zawiązał nowy duży cech „kunsztu żelaznego" skupiający stolarzy, rymarzy, bednarzy, cieśli i „innych będących w tym cechu” oraz potwierdził przywileje cechów już istniejących. Przebudowano też pałac, który podczas wojny północnej w 1705 r. został częściowo zniszczony. W latach 1733-1735 w miejscu drewnianej świątyni wzniesiono w stylu późnego baroku kościół św. Anny, konsekrowany w 1738 r. W latach 1737-1741 Paweł Karol Sanguszko wspólnie z Mikołajem Krzynieckim ufundował kościół i klasztor oo. Kapucynów konsekrowany w 1741 r. Projektantem zarówno kościoła św. Anny, jak i klasztoru i kościoła oo. Kapucynów był Paweł Antoni Fontana.

Z rokiem 1744 wiąże się ważne wydarzenie w dziejach miasta. Na prośbę Pawła Karola Sanguszki król August III w przywileju z 22 listopada tego roku zmienił nazwę miasta z Lewartowa na Lubartów. Nowa nazwa nawiązywała do imienia założyciela rodu Sanguszków – Lubarta. Przywilejem tym miastu nadano także herb nawiązujący swą symboliką do dwóch okresów świetności miasta oraz dwóch jego właścicieli: Firlejówi Sanguszków. Podkreślić należy, że Lubartów był pierwszym miastem w województwie lubelskim, które otrzymało herb z nadania królewskiego. Przywilej z 1744 r. potwierdzał również obowiązywanie w mieście prawa magdeburskiego, co podkreślało miejski charakter Lubartowa oraz dawało ochronę ze strony państwa. Ustrój oparty na zasadach prawa magdeburskiego obowiązywał w mieście do końca niepodległości Rzeczypospolitej, tj. do 1795 r., a także w okresie zaboru austriackiego, kiedy to Lubartów znalazł się w cyrkule lubelskim Austrii. Odnowiciel Lubartowa Paweł Karol Sanguszko zmarł w 1750 r. w Zahajcach na Wołyniu. Jego ciało spoczęło w kościele oo. Kapucynów w Lublinie, natomiast serce i język w 1750 r. podczas uroczystego pogrzebu złożono w kościele św. Anny w Lubartowie. Po śmierci Pawła Karola Sanguszki dobrami lubartowskimi zarządzali jego potomkowie i członkowie rodu Sanguszków. Na drugą połowę XVIII w. przypada też intensywniejszy rozwój miasta. Przybyło wówczas więcej domów mieszkalnych, których rozmieszczenie zdecydowanie się zmieniło w porównaniu z początkowym okresem istnienia miasta. Wcześniejsza zabudowa skupiała się wokół rynku, a w omawianym okresie domy zaczęto budować w znacznym oddaleniu od centrum, co spowodowało wydłużenie się miasta, powstanie nowego rynku oraz kilku nowych ulic. Ludność Lubartowa w latach 80. XVIII w. wynosiła ok. 2500 osób, a jej struktura zawodowa była bardzo urozmaicona – wśród mieszczan byli rzemieślnicy, rolnicy, szynkarze i karczmarze, a także żebracy.